Artikel bewaren

Je hebt een account nodig om artikelen in je profiel op te slaan

Login of Maak een account aan
Reacties1

Beter slapen met ADHD

Veel adolescenten met ADHD kampen met slaapproblemen. Daardoor verergeren vaak ook andere ADHD-gerelateerde problemen, zoals aandacht en emotieregulatie. De speciaal voor hen ontwikkelde CGT-slaaptraining 'SIESTA' moet hierin verandering brengen.

 

https://static-content.springer.com/image/art%3A10.1007%2Fs12454-020-0615-7/MediaObjects/12454_2020_615_Fig1_HTML.jpg
© Photographee.eu / stock.adobe.com
Cindy is een 17-jarige adolescente met de diagnose ADHD die samen met haar moeder in een klein appartementje woont. Cindy kan goed babbelen, maar heeft moeite om structuur aan te brengen in haar leven. Zij komt vaak te laat op school en slaapt veel in de klas, waardoor leerkrachten op het punt staan haar te schorsen. ’s Nachts is Cindy tot laat wakker. Ze kan niet slapen en loopt rond in huis, om de volgende dag na schooltijd op de bank in slaap te vallen. Door Cindy’s nachtelijke gerommel kan ook haar moeder niet slapen en raakt oververmoeid. Er moet iets gebeuren, maar wat?
Een schrale troost voor Cindy: ze is niet de enige. Tot wel 72 procent van adolescenten met ADHD kampt met slaapproblemen (Langberg e.a., 2017). Deze uiten zich vooral in niet kunnen inslapen en doorslapen, ’s nachts wakker worden en onrustige, niet herstellende slaap. Verstoorde slaap leidt tot een verergering van ADHD-gerelateerde problemen zoals aandacht, executieve disfuncties en emotieregulatie. De impact van deze beperkingen neemt tijdens de adolescentie enkel toe. Om de vicieuze cirkel te doorbreken is een slaapinterventie specifiek gericht op adolescenten met ADHD dan ook meer dan wenselijk.
Voor kinderen van vijf tot twaalf jaar met ADHD werd al een effectieve cognitief gedragstherapeutische (CGT) slaaptraining ontwikkeld. Deze oudertraining verbeterde niet alleen de slaapkwaliteit, maar had ook een positief effect op de reductie van ADHD-symptomen (Hiscock e.a., 2015). Voor adolescenten met ADHD bestaat zo’n training nog niet. Aangezien slaapproblemen tijdens de adolescentie gewoonlijk verergeren, wordt de ontwikkeling en het bepalen van de effectiviteit van een dergelijke CGT-slaaptraining als een belangrijk doel voor toekomstig onderzoek gezien (Becker e.a., 2019). Bij kinderen verloopt behandeling gewoonlijk via gedragstherapie waarbij de ouders de technieken die zij in de oudertraining hebben aangeleerd thuis toepassen. Een behandeling voor adolescenten moet er anders uitzien, omdat adolescenten meer behoefte hebben aan autonomie en hun ouders minder controle over hun dagelijkse leven hebben. Daarnaast vormen adolescenten met ADHD door hun doorgaans beperkte intrinsieke motivatie voor behandeling en hun kenmerkende problemen met planning en organisatie een moeilijk te behandelen doelgroep, die in huidige behandelingen veelal voortijdig uitvalt (Johnson e.a., 2008).
Slaapproblemen verergeren vaak bij adolescenten
Wij hebben daarom specifiek voor adolescenten met ADHD een CGT-slaaptraining ontwikkeld: de ‘SIESTA’-training: Sleep IntervEntion as Symptom Treatment for Adolescents with ADHD. Als basis hebben we onder andere gebruikgemaakt van ‘Mijn Slaap Plan’ (Kuin & Boyer, 2019) en ‘Zelf plannen’ (Kuin e.a., 2013). ‘Mijn Slaap Plan’ is een slaaptraining voor adolescenten met als doel de slaaphygiëne en de oorzaken van slaapproblemen aan te pakken. ‘Zelf Plannen’ is een training voor adolescenten met ADHD, die is gericht op het verbeteren van planning en organisatievaardigheden. In de SIESTA-slaaptraining worden kernproblemen van ADHD behandeld door de integratie van een op ADHD-symptomatologie afgestemde slaaptraining en motiverende gespreksvoering. Wanneer nodig kan in extra modules (van twee of drie sessies) meer aandacht worden besteed aan de oorzaken van de slaapproblemen.

De training

De basismodule is gericht op psycho-educatie, het analyseren van het meest prominente slaapprobleem en, gebaseerd op deze analyse, het verbeteren van de slaaphygiëne (zie figuur 1). Elke sessie duurt 45 minuten. De aanvullende modules gaan in op specifieke oorzaken van slaapproblemen (zie figuur 2). Aangezien motivatie een belangrijke voorspeller is van behandelsucces, maken we in SIESTA gedurende het hele protocol gebruik van motiverende gespreksvoering (Naar-King & Suarez, 2012). Daarnaast ontvangen de deelnemers een werkboek waarmee zij zowel tijdens de sessies als thuis aan de slag gaan. Dit is afgestemd op adolescenten met ADHD door veel structuur aan te brengen en diverse werkvormen af te wisselen, bijvoorbeeld door zo min mogelijk gebruik te maken van lange stukken tekst en plaatjes of ‘infographics’ te gebruiken. Daarnaast wordt een goed en haalbaar plan gemaakt voor elke week en worden alle taken opgesplitst in haalbare doelen. Voor trainers is er een aparte handleiding.

https://static-content.springer.com/image/art%3A10.1007%2Fs12454-020-0615-7/MediaObjects/12454_2020_615_Fig2_HTML.jpg

Figuur 1

De basismodule.
https://static-content.springer.com/image/art%3A10.1007%2Fs12454-020-0615-7/MediaObjects/12454_2020_615_Fig3_HTML.jpg

Figuur 2

Beslisboom van de SIESTA training (na het volgen van de basismodule).
Na afronding van de basismodule zijn er vijf keuzemodules die elk dieper ingaan op een specifiek slaapgerelateerd probleem. In de oudermodule wordt samen met adolescent en ouders het doel voor het gezin geformuleerd met een focus op de communicatie en ondersteuning van de adolescent rond slaap. In de planningsmodule bekijkt de adolescent welk planningsprobleem hem wakker houdt (denk aan te laat aan huiswerk beginnen) en worden planningsvaardigheden aangeleerd. In de insomnia & piekeren module wordt een betekenis- en functieanalyse gemaakt van het piekeren en een techniek gezocht om dit probleem op te lossen. Bovendien worden met de ouders insomniatechnieken en het piekeren van henzelf en van hun kind besproken. In de circadiaans ritme module zal gewerkt worden met lichtblootstelling en het belang van naar buiten gaan in de ochtend. Wanneer toch blijkt dat sprake is van een ernstige verstoring wordt de adolescent doorverwezen naar een centrum voor slaap- en waakstoornissen. Tot slot is er de slaaphygiëne boostermodule waarin verdere doelen worden gekozen rond slaaphygiëne en waarbij experimenten worden bedacht om deze doelen te behalen.

Minder dutten op de bank

Cindy en haar moeder stemmen in met een slaaptraining. Het wordt ‘Mijn Slaap Plan’ (Kuin & Boyer, 2019). Om beter aan te sluiten op Cindy’s ADHD-kenmerken worden in deze training specifieke elementen geïntegreerd (wat de aanzet zal blijken te zijn tot de ontwikkeling van de SIESTA-training). Cindy begint zeer gemotiveerd met de psycho-educatie. Ze slaat alle nieuwe informatie gretig op en vertelt bij elk onderdeel hoe dit bij haar zit. Haar wens is een ‘normaal leven te hebben’, waarvoor ze een opleiding zal moeten afronden. Dit motiveert haar voor de training. Cindy’s doel is om wakker te blijven na school en geen dutjes te doen overdag, zodat ze ’s nachts weer kan slapen. Er wordt een actief plan gemaakt waarbij haar netwerk betrokken wordt. Zo worden na schooltijd uitjes gepland met haar vriendje en gaat ze sporten met een vriendin.
In een sessie waarbij moeder en Cindy allebei aanwezig zijn (uitzonderlijk, want ‘Mijn Slaap Plan’ bevat normaal geen oudersessies), blijkt dat Cindy’s moeder haar dochter vrijwel volledig heeft losgelaten in haar slaappatroon, omdat zij aan het einde van haar Latijn is. Zij wordt echter wel geregeld heftig boos als ze het niet meer kan aanzien. Cindy vindt dit heel erg. Samen wordt bekeken hoe moeder Cindy kan ondersteunen in haar slaappatroon met behoud van haar eigen energie, waarbij ze neutraler kan reageren. Ze spreken af dat Cindy na half twaalf ’s avonds op haar kamer blijft en niet meer in huis rondloopt of op de bank slaapt overdag; moeder belooft niet meer boos te worden, maar rustig met Cindy te communiceren.
Niet alleen Cindy, ook haar moeder raakt uitgeput
De daaropvolgende sessies worden de valkuilen en oplossingen doorgenomen in het plan van Cindy. Hoewel Cindy over het algemeen wakker gebleven is overdag, blijkt ze de afspraak met haar vriendin om te sporten een paar keer vergeten te zijn en is ze ingedut in de namiddag. Samen wordt een haalbaar (terugval)plan opgesteld om ervoor te zorgen dat ze de afspraak niet vergeet (wekker, herinnering in telefoon, vriendin komt haar halen). Na afloop van de training heeft Cindy een plan waarmee ze haar slaapritme succesvol heeft kunnen terugdraaien naar een gewenst dag-nachtritme en een terugvalplan.

Onderzoek naar SIESTA

Het doel van SIESTA is drieledig. Ten eerste wordt een pilotstudie uitgevoerd bij tien adolescenten met ADHD (leeftijd 13-17 jaar) om de ontwikkelde slaaptraining te verfijnen en de haalbaarheid van de onderzoeksprocedure te testen. Na de training worden focusgroepen georganiseerd voor de adolescenten en apart voor de ouders om hun tevredenheid over de training en hun ervaringen te bevragen. Op basis van de input en suggesties van zowel de adolescenten als de ouders wordt de training aangepast, zodat deze optimaal aansluit bij de noden en wensen van de adolescenten en hun ouders.
Cindy weet haar slaap-waakritme terug te draaien
Daarna wordt de effectiviteit van de SIESTA-training in een grootschalig gerandomiseerd gecontroleerd onderzoek getoetst. Dit onderzoek wordt rond januari 2021 georganiseerd vanuit de KU Leuven en vindt plaats in UPC UZ/KU Leuven (raadpleging ADHD) en PraxisP (Praktijkcentrum van de Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen aan de KU Leuven). Voor voldoende statistische power moeten in totaal 92 adolescenten met ADHD deelnemen: 46 in de trainingsgroep en 46 in de controlegroep. Participanten dienen, in het geval van behandeling met medicatie voor ADHD, een stabiel medicatiegebruik gedurende ten minste vier weken te hebben. Adolescenten met een comorbide autismespectrumstoornis, een normoverschrijdende gedragsstoornis, middelenmisbruik, ernstige depressie met suïcidale gedachten, klinisch gevalideerde slaapstoornissen, of een IQ lager dan 80 worden geëxcludeerd. Naast het invullen van verschillende vragenlijsten en interviews, dragen de adolescenten voor en na de training en bij drie maanden follow-up twee weken lang een actigraaf (MotionWatch 8©, CamNtech) en vullen een slaapdagboek in. Dit om hun slaap zowel subjectief als objectief te kunnen meten en vergelijken. Na het invullen van de vragenlijsten worden ze toegewezen aan de trainingsgroep of de controlegroep. De controlegroep gaat met de gebruikelijke behandeling voor ADHD door (vermoedelijk is dit medicatiegebruik, aangezien dit in Vlaanderen de meest gangbare behandeling is en er geen specifieke behandeling voor slaapproblemen beschikbaar is), maar mag geen nieuwe behandeling opstarten. Na de laatste follow-up mogen ze alsnog aan de SIESTA-training deelnemen.
Indien de effectiviteit wordt aangetoond, volgt een brede implementatiestudie in de (geestelijke) gezondheidszorg van Vlaanderen. Verschillende partijen zijn lid van een adviesgroep van het project (Centrum ZitStil, het kenniscentrum ADHD/ADD van Vlaanderen; Centrum voor slaap en waakstoornissen UZ Leuven; de Vlaamse Vereniging voor Gedragstherapie (VVGT); het Vormingscentrum voor personen met een beperking en hun omgeving (Sig vzw); de Belgian Association for Sleep Syndromes; provinciale ADHD-experts en de Europese ADHD Richtlijnen Groep) en worden vanaf het begin van het project actief betrokken bij de werving van proefpersonen en bij de vraag hoe de interventie, indien effectief, te verspreiden over de (geestelijke) gezondheidszorg.
Als u geïnteresseerd bent in dit project, kunt u contact opnemen via siesta@kuleuven.be.
over de auteurs L. Keuppens en F. Marten, doctoraatsstudenten (KU Leuven). Dr. B. Boyer is GZ psycholoog, gedragstherapeut en UD (UvA). E. Beerts is klinisch psychologe (BE) (KU Leuven). Prof. dr. D. Baeyens is klinisch psycholoog (BE), gedragstherapeut en UHD (KU Leuven). M. Kuin is GZ psycholoog en gedragstherapeut (Praktijk Kuin). Prof. dr. S. van der Oord is klinisch psychologe (BE), gedragstherapeut en hoogleraar (KU Leuven). E: siesta@kuleuven.be.

Literatuur

  • Becker, S.P., Epstein, J.N., Tamm, L., Tilford, A.A., Tischner, C.M., Isaacson, P.A. …, & Beebe, D.W. (2019). Shortened sleep duration causes sleepiness, inattention, and oppositionality in adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder: Findings from a crossover sleep restriction/extension study. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 58, 433-442.
  • Hiscock, H., Sciberras, E., Mensah, F., Gerner, B., Efron, D., Khano, S., & Oberklaid, F. (2015). Impact of a behavioural sleep intervention on symptoms and sleep in children with attention deficit hyperactivity disorder, and parental mental health: Randomised controlled trial. BMJ, 350, 1-14.
  • Johnson, E., Mellor, D., & Brann, P. (2008). Differences in dropout between diagnoses in child and adolescent mental health services. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 13, 515-530.
  • Kuin, M., & Boyer, B.E. (2019). Mijn Slaap Plan: Werkboek Slaaptraining voor jongeren op basis van CGT en motiverende gespreksvoering. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
  • Kuin, M., Boyer, B. E., & Van der Oord, S. (2013). Zelf Plannen. Amsterdam: LannooCampus.
  • Langberg, J.M., Molitor, S.J., Oddo, L.E., Eadeh, H.-M., Dvorsky, M.R., & Becker, S.P. (2017). Prevalence, patterns, and predictors of sleep problems and daytime sleepiness in young adolescents with ADHD. Journal of Attention Disorders, 24, 509-523.
  • Naar-King, S., & Suarez, M. (2012). Motiverende gespreksvoering met jongeren en jongvolwassenen. Houten: Ekklesia.

1 REACTIE